Kunst en politiek in Brazilië
Het valt onmogelijk te ontkennen dat kunst en politiek met elkaar verbonden zijn. Of het nu komt door de wens van de kunstenaar om zijn standpunt tot uitdrukking te brengen of door de afwezigheid ervan, op de een of andere manier brengt kunst een politieke boodschap over. Een van de verlangens die inherent zijn aan de mens en die deze manifestatie motiveren, is het streven naar vrijheid. In de Braziliaanse historische context zou dit niet anders zijn. De praktijk van het maken van kunst in Brazilië is immers op zichzelf een politieke daad. Met dat in gedachten zullen we in dit artikel ingaan op de kruising tussen kunst en politiek in het werk van Braziliaanse kunstenaars en hun impact op het land.
Kunst is politiek!
Kunst is en is altijd een politieke uiting geweest! Het is zelfs mogelijk om dit verband op verschillende historische momenten te analyseren. Zij het in de Renaissance, toen schilderijen werden besteld en uitgevoerd op basis van de politieke positie van de koper. Zij het op een dictatoriaal moment waarop kunst wordt gecensureerd. Kunst is politiek en artistieke expressie heeft een kracht, al dan niet opzettelijk.
Bij het maken van een kunstwerk kan de kunstenaar ervoor kiezen zich uit te spreken tegen bijvoorbeeld het systeem, tegen onderdrukking en tegen verouderde maatschappelijke normen. Er zijn een oneindig aantal posities die een kunstenaar in zijn werk kan innemen. Net zoals er echter ook kunstenaars zijn die geen politiek standpunt willen uitdrukken, is het gebrek aan expressie een standpunt op zich.
In tegenstelling tot wat veel mensen denken, hoeft de verbinding tussen kunst en politiek geen pamflettenkarakter te hebben. Met andere woorden: steun een idee radicaal en massaal. Het simpele feit dat bepaalde kunstenaars zich in hun werken uiten en hun realiteit demonstreren, is een politieke daad.
Als we het over kunst en politiek hebben, is het ook gebruikelijk dat de samenleving dit opvat als een indoctrinatie aan de kijker. De realiteit bewijst echter dat dit oppervlakkig en ongefundeerd denken is. Kunst is immers subjectief en interageert op een andere manier met elk individu. Er zijn verschillende prikkels en effecten die artistieke expressie op de toeschouwer veroorzaakt en hun interpretatie hangt af van hun culturele, politieke en sociale achtergrond.
Kunst en politiek in de Braziliaanse context
In Brazilië, een land dat rijk is aan cultuur en diversiteit, is kunst een krachtig politiek instrument. Om dit te illustreren tekenen we een tijdlijn met verschillende kunstenaars en hun impact op de Braziliaanse samenleving.
Almeida Júnior – Hillbilly die tabak hakt
De kunstenaar leefde in de 19e eeuw, meer bepaald tussen 1850 en 1899. Almeida Júnior wordt meestal gerelateerd aan een woord dat als pejoratief kan worden opgevat: ‘caipira’. Deze relatie komt voort uit de vertegenwoordiging van het Braziliaanse volk in zijn pluraliteit, waarbij de nadruk ligt op het ‘gewone’ volk en de vertegenwoordiging van de illustere en aristocratische mensen wordt vermeden, zoals gebruikelijk was.
Oswald de Andrade – Antropofagisch Manifest
De jaren twintig zijn een historische mijlpaal voor de Braziliaanse kunst. 101 jaar geleden vond de Week van de Moderne Kunst plaats, waarmee de modernistische beweging in het land op gang kwam. Een paar jaar later, in 1928, publiceerde Oswald de Andrade zijn Antropofagisch Manifest. Geïnspireerd door de ideeën van kunstenaar en politiek activist Filippo Tommaso Marinetti, de schepper van het futurisme in de kunst, richtte Andrade een historische beweging op.
De kunstenaar publiceerde zijn manifest in het tijdschrift Antropofagia, in São Paulo, met als doel technieken en invloeden uit andere landen te ‘slikken’. Op deze manier stimuleerde Oswald de Andrade de creatie van een nieuwe Braziliaanse artistieke esthetiek.
De beweging dankt zijn naam aan het promoten van het ‘kannibalisme’ van de buitenlandse cultuur. De buitenlandse cultuur heeft immers een grote invloed gehad op de Braziliaanse kunst. Het doel van de kunstenaar was om een nieuwe Braziliaanse identiteit te bevorderen, multicultureel en origineel, net als zijn inwoners.
Tarsila do Amaral – Abaporu
Abaporu, een van de beroemdste schilderijen van de veelgeprezen Braziliaanse kunstenaar, gaat in het Antropofagisch Manifest rechtstreeks in dialoog met het werk van haar echtgenoot, Oswald de Andrade.
Het schilderij toont een zittende man met onevenredige ledematen, vergrote voeten en handen en een klein hoofd in vergelijking met de rest van het lichaam. Verder versterken de zon in het midden van het schilderij en de voorstelling van een cactus het idee dat we uit het schilderij kunnen begrijpen.
Het werk wordt gezien als een kritiek op fysieke arbeid, uitputtend en met weinig kritisch nadenken, die de realiteit van een groot deel van de toenmalige bevolking vertegenwoordigt. Het schilderij werd geschilderd in 1928 en markeert de antropofagische fase van de kunstenaar, die duurde tot 1930.
Kunst en politiek tijdens de militaire dictatuur in Brazilië
Gedurende de jaren 1964 en 1985 maakte Brazilië een militaire dictatuur door, een donkere en repressieve periode. Er was bijna dertig jaar sprake van militaire onderdrukking en kunstenaars behoorden natuurlijk tot de grote klassen die door de dictatuur werden getroffen, vervolgd en gecensureerd.
Kunst als politiek heeft niet stilgestaan, integendeel. Zelfs in een tijd van censuur gebruikten veel kunstenaars hun werk om de vrijheid van meningsuiting te bevorderen, die steeds meer tot zwijgen werd gebracht.
We hebben een aantal kunstenaars geselecteerd die opvielen in de strijd tegen een onderdrukkend en dictatoriaal systeem:
Cildo Meireles – Afwijking naar het rood
Cildo Meireles is een Braziliaanse kunstenaar die bekend staat om zijn pionierswerk in het creëren van kunstinstallaties in het land. Tijdens de dictatuur toonde de kunstenaar een sterke politieke houding, die we kunnen analyseren in zijn installatie “Desvio para o Vermelho” (1967 – 1984). De installatie wordt gemarkeerd door deze twee data, aangezien het het jaar markeert waarin zij werd gemaakt (1967) en het jaar waarin zij voor het eerst werd gemonteerd (1984).
Het werk is verdeeld in drie rood geschilderde kamers die met elkaar verbonden zijn. In de eerste omgeving, Impregnatie, worden we in een witte kamer geplaatst, gevuld met meubels en werken in roodtinten. Dit staat in contrast met het zwakke licht van Entorno, de tweede omgeving, waar het mogelijk is een omgevallen fles te observeren, met een rode vloeistof die in een volledig donkere omgeving stroomt. In de laatste omgeving, Desvio, leidt het geluid van stromend water de kijker naar een volkomen donkere kamer. De duisternis wordt alleen doorbroken door een funky gootsteen, waar rood water stroomt en lawaai veroorzaakt.
Hélio Oiticica – Tropicália
Tropicália is een term bedacht door de kunstenaar Hélio Oiticica en weergegeven in een installatie die werd tentoongesteld op de tentoonstelling Nova Objetividade Brasileira, gehouden in het Museum voor Moderne Kunst in Rio de Janeiro in 1967. Het werk is een omgeving bestaande uit Penetráveis, PN2 (1966) – Pureza É a Myth, en PN3 (1966-1967) – Beeldspraak. Dit was het werk dat de esthetische creatie van de tropicalista-beweging tussen de jaren zestig en zeventig inspireerde.
Het werk is rijk aan typische elementen van de Braziliaanse populaire cultuur, zoals onder meer zand, aarde, tropische planten en stoffen. Al deze elementen samen ondermijnden de esthetische orde van het Europese modernisme.
Anna Maria Maiolino – “Wat er nog over is”
Door middel van politiek en provocerend werk onderzocht de Italiaans-Braziliaanse kunstenaar Anna Maria Maiolino verschillende materialen en expressiemiddelen. Tijdens dictatoriale periodes waren de vragen die altijd aanwezig waren: “Hoe moet ik spreken? Hoe communiceren in tijden van dictatuur?”
Deze twijfels komen tot uiting in het werk van de kunstenaar, zoals de foto “O que Sobra” (1974), waarop een vrouw wordt afgebeeld met haar tong bloot tussen een schaar. Door haar kunst stelt de kunstenaar vragen!
Adriana Varejão
De kunstenaar heeft een unieke visie en werkt. Zijn werk begint met een vraag: “Wat als de muren ingewanden, spieren en bloed hadden?” Adriana Varejão behoort tot de belangrijkste namen in de Braziliaanse hedendaagse kunst en heeft een paviljoen gewijd aan haar werk in Inhotim, het grootste openluchtmuseum ter wereld, gelegen in Brumadinho, Minas Gerais.
Zijn werk concentreert zich echter niet alleen op het idee van muren die menselijke ingewanden simuleren. In haar werken die bij Inhotim te zien zijn, bekritiseert de kunstenaar de wonden die de Braziliaanse geschiedenis heeft achtergelaten.
Regina Parra
De kunstenaar drukt haar kunst uit door middel van schilderkunst, fotografie en video, met een sterk politiek karakter gekoppeld aan actuele kwesties over feminisme en overleven in een universum dat nog steeds vrouwonvriendelijk en seksistisch is. Regina Parra behandelt in haar werken thema's als onderdrukking, insubordinatie en vrouwelijk verzet.
Kunst en politiek in het huidige scenario in Brazilië
De Braziliaanse politiek heeft op zijn zachtst gezegd te maken gehad met breuken. Er waren vier jaar lang een regering die zich openlijk tegen artistieke expressie verzette. Het ministerie van Cultuur werd meteen aan het begin van de ambtsperiode van de voormalige president afgeschaft, de audiovisuele sector werd geschrapt en kunst werd ontmoedigd.
Het jaar 2023 begon met de wisseling van deze regering, maar de overgang verliep niet soepel. De huidige president van Brazilië, Luís Inácio Lula da Silva, trad op 1 januari aan en slechts een week later vielen aanhangers van de voormalige president de gebouwen van de drie machten in Brasilia binnen. De terroristische aanslagen uitgevoerd door een gearticuleerde groep lieten een verwoestend tafereel achter.
Het openbare erfgoed van het land werd vernietigd of beschadigd, inclusief kunstwerken van onschatbare waarde. Onder de verliezen bevindt zich het schilderij As Mulatas van Di Cavalcanti. Het is een horizontaal paneel met grote nadruk op vier vrouwelijke figuren die over een groot landschap heen werken. Het zijn vrouwen met een bruinachtige huid, gemengd ras en mulat.
In dit schilderij gebruikt de kunstenaar dezelfde logica als Almeida Júnior, namelijk om protagonisme te geven aan gemarginaliseerde en sociaal onderdrukte figuren, maar die de kern vormen van het functioneren van ons sociale weefsel. Het werk in kwestie, geschat op R$ 8 miljoen, bevond zich in de Edele Zaal van het Palácio do Planalto en had zeven scheuren in het doek.
Naast het veelgeprezen werk van Di Cavalcante werden tijdens de terroristische aanslagen van 8 januari 2023 verschillende kunstwerken getroffen en vernietigd.
De vernietiging van dit erfgoed door extremisten bewijst dat kunst politiek is! Het bewijst dat kunst inderdaad noodzakelijk is. De Braziliaanse realiteit, uitgedrukt met de bedoeling deze onder ogen te zien, veroorzaakt immers zelfs bij de meest leek ongemak. Kunst is politiek en zal dat altijd blijven, ongeacht hoeveel tegengestelde krachten er ontstaan.